حزب ایران: مجموعه‌ای از اسناد و بیانیه‌ها، 1323 – 1332

«وضع آشفته امروزی ایران و فساد و هرج و مرج در دستگاه حکومت به قدری آشکار است که جای انکار نیست و به قول معروف به قدری شور شده که حتی خان هم فهمیده و ما احتیاجی نداریم که قلم به دست گرفته و مو به مو نواقصی را ذکر کنیم چه، به هر جایی که دست می‌گذاریم، می‌بینیم که چنان کارها نابسامان و اوضاع پریشان است که نمی‌توان گفت شباهت به کار و امور زندگی یگ قوم زنده دارد…(ص76)» این بخشی از «مبانی اقتصادی مرام حزب ایران» نوشته علی میرفندرسکی است که سعی دارد به دلایل تشکیل «حزب ایران» از منظر اقتصادی بپردازد. در کتاب «حزب ایران» که به کوشش مسعود کوهستانی به چاپ رسیده نگاهی به موسس یا موسسان حزب دارد و مرامنامه و رویکردی که حزب در پی گرفت و نقاط ضعف و قوت آن.تاریخ دقیق تشکیل حزب در هاله ابهام
کوهستانی‌نژاد در نکته نخست توضیح وضعیت حزب سراغ تاریخ دقیق تشکیل آن می‌رود که با مرور و غوری که در اسناد داشته، معتقد است: «تاریخ دقیق حزب ایران در ابهام قرار دارد. هیچ یک از اسناد در دسترس و یا مدارک شفاهی گویای تاریخ دقیق تشکیل این حزب نیستند. از خلال اعلامیه‌ها و مقالات موجود در این مجموعه چنین مستفاد می‌شود که حزب ایران به طور تقریبی پس از برگزاری انتخابات چهاردهمین دوره مجلس شورای ملی در تهران (پاییز سال 1329) و به وسیله گروهی از فعالین ستاد انتخاباتی مهندس فریور و دکتر محمد مصدق تشکیل شد. (ص1)

حزب ایران که از سوی برخی مهندس آن زمان چون مهندس فریور، زیرک زاده و تنی چند تشکیل می‌شود در شرایط سیاسی دهه 20 به مخالفت با سیاست‌های پهلوی می‌پردازد: «… نمونه‌ای از این گونه مخالفت مقاله‌ای است که در ذیل سند شماره 3 ارائه شده است. اصطلاحات و لحن به کار برده شده در این مقاله شباهت بسیار زیادی به مقالات و اعلامیه‌هایی دارد که در همین رابطه از سوی حزب توده صادر می‌شد.» (ص 7)

مسعود کوهستانی در شرح دلایل تشکیل، فعالیت و تاخیر در چاپ مرام‌نامه حزب می‌نویسد: «هنوز مدت کوتاهی از انتشارات عملکرد حزب ایران نگذشته بود که مرام‌نامه حزب منتشر شد. شکل بسیط و عبارات ساده و شعارگونه موجود در این مرام‌نامه و نیز شتابزدگی موجود در عبارت آن زمینه را برای به وجود آمدن این حدس مهیا نمی‌سازد که مرام‌نامه مزبور، نخستین مرام‌نامه حزب ایران بوده که احتمالا در نخستین هفته‌های آغاز به کار حزب تدوین یافته ولی به دلیل فضای سیاسی ان زمان، به فاصله‌ای افزون بر یک سال و نیم بعد منتشر شد.» (ص 8)

چرا ائتلاف با حزب توده؟!
همزمان با دولت احمد قوام حزب ایران مبادرت به اتئلاف با حزب دیگری می‌کند: «زمینه‌های روحی و سیاسی مساعد برای ائتلاف، بالاخره نتیجه داده و در نخستین مرحله دو حزب ایران و میهن با صدور بیانیه‌ای با هم متحد شده و تحت عنوان حزب ایران به فعالیت خود ادامه دادند. تحولات حاصل سهم ارزنده‌ای در گسترش فعالیت حزب ایران داشت. (ص 12) این ائتلاف شاید در ابتدا چندان مهم نبود، اما به نظر می‌رسد این ائتلاف مقدمه ائتلاف بزرگ‌تری بود که باعث شد حزب را در آینده با چالشهای بزرگی مواجه کند و آن ائتلاف با حزب توده بود: «نتایج ائتلاف حزب میهن و حزب ایران، راه ائتلاف حزب ایران با دیگر گروه‌های سیاسی را هموار ساخت. این بار گامی بزرگ برداشته شد و اتحادی بسته شد که چالش عظیمی را در حزب ایران به وجود آورد. (ص 13)

چرایی ائتلاف با حزب توده و مصائبی که این ائتلاف به وجود آورد در گام بعدی مورد بررسی قرار گرفت، ائتلافی که به نظر می‌رسد ابتدا با نیات خیرخواهانه انجام شد اما بعدها پاشنه آشیل حزب ایران شد: «حزب ایران با مشاهده قدرت‌یابی شدید حزب توده و گسترش جنبش‌هایی که وحدت ایران را دچار خطر کرده بود، تنها راه حل نگه داشتن حرکت‌های مزبور در حیطه ملیت و قلمرو تلقی می‌کرد و بر این باور بودند که نزدیکی حزب ایران با حزب توده (و سپس فرقه دموکرات آذربایجان) مانع از رشد تمایلات تجزیه‌طلبی در آنان می‌شد، اما آیا این موضوع را می‌توان تنها علت انجام ائتلافی دانست که بعدها ضربه شدیدی به اعتبار حزب ایران وارد آورد؟ (ص14)

کوهستانی‌نژاد در بررسی تاثیر ائتلاف حزب ایران با حزب توده به برخی مستندات همان زمان اشاره می‌کند و تاثیر ائتلاف را چنان بزرگ برمی‌شمارد که پایان آن را اتمام یک دوره فعالیت حزب ایران می‌بیند: «به هر حال در پی واقعه 21 آذر 1325 و شکست نیروهای فرقه دموکرات آذربایجان و اعاده مجدد حاکمیت ایران بر آذربایجان، دوره‌ای از فعالیت‌های حزبی در ایران به پایان آمد. افسوس و تاثر از حاکم بر ایران از دگرگونی را به خوبی می‌توان در خلال مقاله: «ورق برگشت، تغییرات و تحولات سریع اجتماعی ایران به تاخیر افتاد» مشاهده کرد. در پی این واقعه ائتلاف حزب ایران و توده نیز از هم گسسته شد و موتلفین قدیم در کسوت منتقدین جدید و در روی یکدیگر قرار گرفتند. ولی این تنها پیامد بر جای مانده از برای حزب ایران نوین نبود…» (ص16)

منبع متن