*لغت نامه تاریخ بیهقی*

واج ها: “ب” به جای “و”: نبشتن به جای نوشتن یا “و” به جای “ب”: مثلاً زاولی به جای زابلی گاهی واج‌ها را نیز حذف شده مولف در این کتاب آورده مثلا: “زاستر ” به جای “از آنسوتر”

اصوات و ساختمان جمله که گاهی برای تحسین”خنک” یا برای تحذیر “تا” استفاده می‌شود. مثلا : آگاه باید کرد و گفت که شغلی مهم افتاده است. تا بیدار کنند، یا ساختمان جمله ها بر خلاف ادورا بعد معمولاً کوتاه است که گاهی این جمله‌های کوتاه خود جمله‌ای مستقل‌اند و گاهی جمله هایی با یکی از حروف بهم می‌پیوندند. مثلا: گفتند چنین کنیم /و باز گشتند/و نامه نوشتند / و بتعجیل بر نشستند. اجزاء جمله مانند فعل، قید، مفعول، گروه قیدی جای ثابتی ندارند. به این معنی که گاهی در آغاز و گاهی در وسط و گاهی در آخر جمله می آیند.

پزوهشگر با دقت کامل در تاریخ بیهقی به ساختمان کلمات مرکب و مشتق و صفات و قیود اشاره کرده بدین شکل ترکی دو اسم بصورت اضافه مقلوب: تاریخ پایه، دشمن بچه، یا ترکیب صفت با اسم که مشخص می‌کند که این دو کلمه از لحاظ ساختاری ترکیب صفت و اسم است. مثلا تنگ دل، خامل ذکر، دراین کتاب صفاتی که از پیشوند قیدی یا پیشوند و صفت دیگر ساخته می‌شود فراوان است. مانند بر جوشیده، نانزدیک. یا خداوند بزرگ نفس است و نیست همتا و حلیم و کریم است.

در مقوله کلمات جمه در این کتاب “امیر فرزند” به معنی شاهزاد که مضاف و مضاف الیه مقلوب تر کیب شده است در اصل فر”فرزند امیر” بوده . هنگام جمع دو جزء ترکیب الف و نون جمع می‌گبرد و بصورت امیران فرزندان به معنی شاهزادگان می‌آید.

در این کتاب، از صفحه 72 معنی لغات و ترکیبات که در تاریخ بیهقی آمده به ترتیب حروف الفاء شروع می‌شود. مثلا معنی لغت آب بزرگ: رودبزرگ – و لشکر گاهی کردند برابر خصم و آبی بزرگ در میان. یا مثلاً فروشه: نام قسمی حلواست که از آرد و عسل و روغن یا زرده تخمرغ و شیره و شکر سازند.

از صفحه 255تا 272 کنایات و استعارات بکار رفته در تاریخ بیهقی را آورده مثلا: تقدیر به شکارچی: تقدیر آفریدگار جل جلاله در کمین نشسته بود. یا تابوت به مرکب چوبین: آب بر وی ریختند و شستند و بر مرکب چوبین نشست(480). این عدد بیانگر این است که این استعاره در کتاب تاریخ بیهقی تصحیح دکتر فیاض در صفحه 480 آمده است.

در صفحه 277 فهرست و معانی نام اشخاصی که در کتاب تاریخ بکار رفته آمده که به ترتیب حروف الفبا می‌باشد. مثلا آدم: آدم در اصل کلمه عبری است به معنای خاکی یا سرخ رنگ …یا ابن عبد العزیز عمری: از زاهدان بزرگ مکه که به دیدار سلاطین نمی‌رفت. هارون الرشید به همراه فضل ربیع و با جامه بازرگانان به دیدار او رفت…

از صفحه 468 پزوهشگر به معرفی امکان نام برده شده در کتاب تاریخ می پردازد مثلا: آب پنج: پنج آب دریای پنج، در حدود بدخشان و تخارستان. این کلمه بصورت بنجوای و فنجوای هم آمده است. یا طابران طوس: یکی از دو شهر باستانی طوس. طابران و نوقان، که مجموعا طوس نامیده می‌شدند. میخواران: نام خاص شکارگاهی در حوالی غزنین بوده است.

از صفحه 611 تا 620 فهرست نقشه‌های بکار برده شده در تاریخ بیهقی می‌باشد.

از صفحه 621 فهرست نام قبایل و مفهوم هریک از نام‌های قبایل اورده شده است مثلا: قبیله دهقان: ایرانی. معرب و ماخوذ از دهگان فارسی (ده+گان، پسوند) منسوب به ده و آن در قدیم به ایرانی اصیل و صاحب ملک و زمین، اعم از ده‌نشین و شهر‌نشین اطلاق می‌شده است.

و در آخر کتاب، از صفحه 667 فهرست ابیات و عبارات عربی بکار رفته در تاریخ بیهقی به همراه ترجمه آن‌ها و معرفی کتاب‌های نام برده شده را آورده است.

کتاب لغت نامه تاریخ بیهقی در واقع برای علاقه‌مندان ادبیات و تاریخ بعنوان یک منبع مرجع جهت آشنایی با اصطلاحات و عبارات بکار رفته در آن زمان بسیار مفید و می‌باشد.