اسکندر و عیاران

در میان قصه‌ها، نوع پهلوانی آن البته توأم با چاشنی حکایات عاشقانه و ماجراهای عیاری و پندارهای جادویی از همه بیشتر خواستار داشته و دارد و در چهار قرن اخیر مفصل‌ترین و پرتنوع‌ترین این قصه‌ها اسکندرنامه تحریر نقالی است که خود مرحله‌ای از تکامل فن داستان‌پردازی را در سرزمین ما رقم می‌زند، چنان‌که قهرمانان این قصه را گاه می‌توان با ولگرد ماجراجو و همه‌فن‌حریف داستان‌های پیکارسک اواخر قرونِ وسطای اروپا مقایسه کرد و حتی می‌توان مجموعاً اسکندرنامه تحریر نقالی را نوعی هجویهٔ داستان‌های تاریخی و پهلوانی قدیم انگاشت که در مواردی یادآور دن کیشوت است. همچنین می‌توان اسکندرنامهٔ نقالی را پیش‌درآمد رمان تاریخی جدید فارسی فرض کرد. تحول شخصیتی در قهرمانان محسوس و ملموس است که گرچه هنوز جمعی می‌اندیشند یا به انگیزهٔ دینی عملی می‌کنند اما در آستانهٔ انتقال به فردیت هستند و این خود انعکاس تحول اجتماعی است و ورود به عصر جدید را رقم می‌زند. نثر اسکندرنامهٔ نقالی نیز نمایندهٔ مرحله انتقالی از نثر منشیانهٔ عصر صفوی به نثر داستانی دورهٔ قاجاری است بدین‌گونه این کتاب هم از لحاظ سرگرم‌کنندگی و هم شناخت جامعهٔ گذشته و هم به لحاظ تطور نثر فارسی ارزشمند است.