ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس

“شهرستان‌های ایران” متن کوتاهی در سه برگ به زبان پهلوی بوده که در زمان ساسانیان نگارش یافته است. این متن را “موسی خورنی”، مورخ ارمنی عصر ساسانی به زبان ارمنی ترجمه کرده است. “یوزف مارکوارت”، ایران شناس مشهور آلمانی (1930 – 1864 م.)، این متن ارمنی را که مشتمل بر هفت برگ بوده، شرح و تفسیر نموده است. تسلط مارکوارت به زبان‌های ایرانی، ارمنی، سریانی، چینی و به ویژه یونانی، همچنین استفاده از آثار نویسندگان قدیمی یونان مانند استرابو، جهانگردان و زائران قدیم چینی مانند هوان ل چوانگ و جغرافیدانان جهان اسلام مانند ابن خردادبه، اصطخری و مقدسی، تحقیق حاضر را بسیار پرمایه ساخته است. سال‌ها قبل ترجمه و تفسیر بخش “ایرانشهر” (شهرستان‌های ایران) از کتاب “موسی خورنی” اثر “مارکوارت” به قلم مترجم همین کتاب انتشار یافته است. اما کتاب حاضر، آن بخش از کتاب “جغرافیای موسی خورنی” را دربر می‌گیرد که موسی خورنی، کتاب “شهرستان‌های ایران” را با نوشته‌های بطلمیوس از کتاب “جغرافیای بطلمیوس” مقایسه کرده است. متن اصلی ارمنی شامل 10 صفحه است “مارکوارت” ابتدا متن کامل و خلاصه‌ی اصلی ارمنی، سپس ترجمه آن‌ها را آورده است. پس از آن به شرح و تفسیرو تبلیغات متن پرداخته است. محتوای اصلی کتاب “ایرانشهر در جغرافیای بطلیموس”، با توجه به کتاب “شهرستان‌های ایران” (قلمرو اصلی سرزمین‌های ایران)، ابن نواحی را دربر می‌گیرد: 1- ماد، 2- الیمایی (= خوزستان)، 3- پارس، 4- اریک (شرق ماد)، 5- دریای هیرکان، 6- اسکیت‌ها، 7- بین‌النهرین، 8- بابل، هارکوارت برای هر ناحیه هشت گانه قلمرو ایران، با توجه به منابع و متون قدیمی و هم عصر و یا نزدیک به دوره موسی خورنی، توضیحات و اضافات متعددی فراهم آمده است. افزون بر آن، مارکوارت برای تکمیل نوشته خود، ملحقاتی نیز به متن کتاب افزوده است که شامل این مطالب است: 1- مرزبانان ارمنستان، 2- حدود تاریخی کرمان، 3- تخارستان (طخارستان).