روس ها در ایران

بی‌شک نقش روسیه در تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم به بعد بر کسی پوشیده نیست؛ بااین‌حال نقش‌آفرینی روسیه، به‌ویژه در دورانی که به جنگ جهانی اول منتهی شد، تقلیل‌گرایانه و کلیشه‌وار روایت شده و از همان دریچۀ مألوف و نام‌آشنای «بازی بزرگ» به آن پرداخته شده که در آن ایران کشوری حائل و نیمه‌مستعمره میان دو قدرت بزرگ بریتانیا و روسیه گرفتار آمده و قربانی سیاست زور و قدرت‌طلبی آنهاست. روایتی که بسیاری از ایرانیان آن را می‌پسندند و خود را بیش از آنکه عنصری فعال و مشارکت‌جو در تعیین سرنوشت خود ببینند، قربانی بازی قدرت‌های بزرگ‌تر می‌دانند. گاه‌شماری این کلان‌روایت در متن تحولات مرکزپیرامون با شعله‌ور شدن دو جنگ آغاز می‌شود که ابتدای قرن نوزدهم میان دو کشور برافروخته شد و در پی آن دو عهدنامۀ ننگین و تحقیرآمیز بر ایران که بازندۀ هر دو جنگ بود تحمیل شد و با توطئه‌های روس‌ها در سطح کلان ادامه یافت و ایرانیان طی این ایام می‌کوشیدند با به جان هم انداختن روسیه و بریتانیا راه خود را بگشایند و در نهایت نیز سال ۱۹۰۸ به مخالفت روسیه با نظام پارلمانی در ایران ختم شد. تزارهای روس از الکساندر اول تا نیکلاس دوم، ژنرال‌های روس که در کشور خود بلند‌آوازه و در ایران بدنام هستند، به‌ویژه چهره‌هایی چون آلکسی پتروویچ یرمولوف[۱]، ایوان فدروویچ پاسکوویچ[۲]، و شاعر و دیپلمات مشهور، الکساندر سرگوویچ گریبایدوف[۳]، که سرنوشت غمبار او سال ۱۸۲۹ در تهران رقم خورد، بازیگران روسی این روایت‌اند. ولیعهد عباس‌میرزا اولین اصلاح‌‌گر رسمی ایران در عهد قاجار، فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه و میرزا‌تقی‌خان فراهانی که به امیرکبیر مشهور است نیز بازیگران ایرانی این روایت‌اند. جنگ و دیپلماسی با بسامد بالا موضوعات عمده و تحلیل‌های تغییرناپذیر این دوران است.

هدف اصلی این کتاب آن است تا از رهگذر بررسی تعاملات گسترده‌ میان ایرانیان و روس‌ها از ابتدای عهد قاجار تا اواسط قرن بیستم این روایت را فربه‌تر سازد و پیچیدگی‌های آن را آشکار کند. نویسندگان مقالات این مجلد نفوذ روسیه در ایران میان سال‌های ۱۸۰۰ تا ۱۹۵۰ را نه‌فقط روایتی از دخالت‌های بی‌امان و یک‌جانبۀ سلطۀ روس بر ایران نمی‌دانند، بلکه آن را در قالب فرایندی تعاملی و پیچیده بررسی کرده‌اند، روایتی که بیشتر ناظر بر تعاملات غیرمستقیم و درعین‌حال تعهدات سازنده هم هست. مقالات آنها در پی گشودن دریچه‌های جدیدی بر قدرت و نفوذی است که در ایران آن روزگاران اعمال می‌شد، نفوذ و قدرتی که فقط از رهگذر نمایندگان رسمی دولت روسیه اعمال نمی‌شد، بلکه شهروندان روس، بازیگران دولتی و غیردولتی که با استعدادها و ظرفیت‌های گوناگون در ایران حضور داشتند در آن نقش‌آفرینی می‌کردند. این مقالات از تمرکز بر سیاست‌گذاران دولتی، دیپلمات‌ها و نظامیان بلند‌پایه آغاز کرده، در ادامه اقدامات و نقش آنها را در کنار مقامات میان‌مرتبه، همچنین شهروندان عادی مطالعه می‌کند که در آشوب جنگ، انقلاب و اشغال گرفتار آمدند، به نمادی از تعاملات میان دو کشور ایران و روسیه تبدیل شدند و برخی به مهاجرت ابدی اقدام کردند و هویت تازه‌ای برگرفتند.

مقالات این مجموعه طوری گزینش شده‌اند که مواجهۀ دو کشور ایران و روسیه را در قالب یک پیوستار بلندمدت بررسی کند و آن را تا پس از سال ۱۹۰۸ پوشش دهد که روس‌ها پرخاشجویانه در امور داخلی ایران دخالت کردند و مجلس شورای ملی را به توپ بستند. هدف از این نحوۀ گزینش پیوند روابط روسیه با ایران در عصر تزار با نقش اتحاد جماهیر شوروی در مسائل سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی است. در نیل به این هدف به همان اندازه که تأمل در پیوستگی و تداوم این رویدادها اهمیت دارد، تدقیق و تفحص در گسست‌ها و شکاف‌ها نیز حائز اهمیت فراوان است.
منبع متن