ملت دولت و حکومت قانون

این دفتر جُستاری دربارۀ «مشکل» ایران است و ملاحظاتِ دفترهای سه‌‌‌‌‌‌‌گانۀ تأملی دربارۀ ایران را دنبال می‌‌‌‌‌‌‌کند. از آن مجموعه دو دفتر دیگر باقی بود تا بتوانم چشم‌‌‌‌‌‌‌اندازی از آن‌‌‌‌‌‌‌چه در پنج سدۀ گذشته بر ایران گذشته هم‌‌‌‌‌‌‌چون پرده‌‌‌‌‌‌‌ای در برابر دیدگان خواننده بگسترانم. مواد بسیاری برای آن دو دفترِ باقی‌‌‌‌‌‌‌مانده فراهم آورده بودم و آماده می‌‌‌‌‌‌‌شدم تا آن کار را پیش ببرم که گاهی از پسِ پردهْ آوایِ جرسی به گوشم می‌‌‌‌‌‌‌رسید. در میانۀ خواب و بیداری نیز به چشمِ دل می‌‌‌‌‌‌‌دیدم که، بیش از پیش، نشانه‌‌‌‌‌‌‌هایی از پایان راه در افق در حالِ پدیدار شدن است و چنین می‌‌‌‌‌‌‌نمود که «شبْ نزدیک، راهِ طلب تاریک و ره باریک»تر از همیشه شده است. آن‌‌‌‌‌‌‌گاه که ناچار گذارم به بیمارستانی افتاد، و پی بردم که کار درمان طولانی خواهد بود و عاقبت نامعلوم، ناچار، خود را به اندیشۀ فراهم آوردن خلاصه‌‌‌‌‌‌‌ای ناقص از آن‌‌‌‌‌‌‌چه قرار بود در حجمی نزدیک به ده برابر این جُستار عرضه شود خرسند کردم تا هم روزگار به بطالت نگذرد و هم شاید سودی از این اوراق پراکنده به خواننده‌‌‌‌‌‌‌ای برسد. آن دو دفتر می‌‌‌‌‌‌‌بایست سیر تاریخ اندیشه در ایران در فاصلۀ پیروزی مشروطیت تا انقلاب اسلامی را دنبال می‌‌‌‌‌‌‌کرد.