سایه و شر در افسانه ها

نویسنده با اتکا بر تجربه‌های گستردۀ خود در مقام تحلیلگر، گفته‌های پراهمیت برآمده از دانش کهن را از دل قصه‌ها بیرون می‌کشد. اینکه انسان در برابر سایه‌اش چگونه رفتاری دارد، و بخش‌های رشدنیافتۀ انسان و نیز قدرت‌های اهریمنی و پلید در قصه‌ها چگونه به تصویر کشیده می‌شوند و چطور می‌توان با آنها مبارزه کرد، پرسش‌هایی است که در این کتاب پاسخی درخور برای آنها خواهیم یافت.

افسانه‌های نقل شده در این کتاب تقریباً اغلبِ فرهنگ‌ها و تمدن‌های جوامع مختلف را در برمی‌گیرد؛ حتی یک افسانۀ نسبتاً طولانی از ایران باستان را نیز شامل می‌شود. نویسنده کوشیده است با استفاده از این افسانه‌ها، دو مقولۀ بسیار مهم سایه و شر و نحوۀ تأثیرگذاری آن در روان انسان و شیوه‌های بسیار متنوع رویارویی با آن را، از دیدگاه روان‌شناسی یونگ، برای خواننده به تفصیل توضیح دهد.

برخلاف دوران قدیم، امروزه قصه‌ها و افسانه‌ها را بیشتر به منظور سرگرم کردن کودکان می‌دانند، در حالی که افسانه‌های اصیل، که از ضمیر ناخودآگاه ترواش می‌شوند، حاوی ارزنده‌ترین و مهم‌ترین نکات در مورد زندگی روانی و اجتماعی کل بشریت و حاوی اسرار نهان کیمیاگری روح و راهنمای رشد معنوی انسان هستند. با بررسی دقیق افسانه‌ها و تأمل در آنها، گزافه نیست اگر مخاطبان واقعی آنها را نه کودکان که بزرگسالان بدانیم. اینگونه افسانه‌ها را می‌توان میراث روانی بشریت دانست.

در بخش نخست این کتاب، افسانه‌هایی بررسی شده‌اند که در آنها یک شخصیت خاص در نقش سایۀ قهرمان ظاهر می‌شود. و در ادامه مفهوم «سایه» را از لحاظ روان‌نشاختی بررسی می‌کند. در بخش دوم دقیق‌تر خواهیم دید که شر چگونه در روایت‌های بومی و عامیانه ظاهر می شود و چگونه سایه و شر با هم در پیوند هستند. تعریف روان‌شناختی از سایه اغلب تفاوت قابل توجهی با هم دارند، زیرا توصیفی که در این تعاریف از داده‌های روانی می‌شود، آن‌گونه که به طور معمول گمان می‌رود، به سادگی قابل درک نیست.

روان‌شناسی یونگ به طور کلی سایه را به عنوان «شخصیت‌بخشی» به برخی از جنبه‌های ناخودآگاه شخصیت تعریف می‌کند، که می‌توان آنها را جزو «عقده یا مجموعل من» به شمار آورد، ولی به دلایل گوناگون که از انسانی به انسان دیگر متفاوت است جدای از «مجموعۀ من» قرار دارند و با آن یکی نیستند. از این رو می‌توان سایه را جنبۀ تاریک، جنبۀ زندگی‌نشده و واپس‌راندۀ «عقده یا مجموعۀ من» دانست.

ما در رؤیاهای خود عناصری را می‌یابیم که نمی‌توانیم آنها را مرتبط با هیچ چیز شخصی بدانیم. نتیجه اینکه سایه از یک سو متشکل از عناصر شخصی است و از دیگرسو از عناصر غیرشخصی یا جمعی شکل گرفته است. تمام تمدن‌ها، به‌خصوص تمدن مسیحی، دارای سایه هستند و از مقایسۀ این تمدن‌ها با هم است که معلوم می‌شود این یا آن تمدن از چه لحاظ از تمدن ما بهتر یا بدتر است.

آن بخش‌هایی از سایۀ شخصی ما که به قدر کافی ادغام و یکپارچه نشده باشند، شکاف‌هایی را ایجاد می‌کنند که سایۀ جمعی می‌تواند از طریق آن شکاف‌‌ها راهی برای نفوذ در ما پیدا کند. خوب است بدانیم که سایه دارای هر دوی این جنبه‌هاست [یعنی هم جمعی است و هم شخصی]. این واقعیت، هم پیامدهای اخلاقی دارد و هم عواقب عملی. چنانچه ما به وجود یک سایۀ جمعی در گروه و یا حتی در نوع بشر قائل نباشیم، در آن صورت احتمالاً بسیاری از مسائل و مطالب را به یک فرد نسبت خواهیم داد. اینجاست که حوزۀ مسائل مربوط به سایۀ جمعی و شر با هم تلاقی می‌کنند. مسئلۀ شر، موضوع بخش دوم این کتاب است.

منبع متن